اونودولماز صمد بهرنگی و بهروز دهقانی نین، چاپ ائدیلمه میش «آذربایجان ناغیللاری» مجموعه سی، آذربایجان دیلینده- یولداشیمیز سیروس مددی نین رداکته سی و اؤن سؤزو ایله، 220 صفحه لی کتاب شکلینده چاپدان چیخمیشدیر. سیروس مددی اثره یازدیغی کیچیک مقدمه ده فولکلوروموزون توپلانماسی تاریخی و ائله جه ده بوگونه کیمی گیزلی قالان بعضی ماتریاللار حقینده بیرینجی دفعه اولاراق بیر سیرا معلوماتلار وئرمیشدیر. همین مقدمه نی اوخوجولارا تقدیم ائدیریک! آذربایجان سایتی
سیروس مددی
صمد بهرنگی و بهروز دهقانی نین توپلادیقی «آذربایجان ناغیللاری» مجموعه سینه
اؤن سؤز
آذربایجان ناغیللاری، اؤز گؤزللیگی و رنگارنگ لیگی ایله بوتون تدقیقاتچیلاری حیران ائدن شفاهی خلق ادبیاتیمیزین اساس قوللاریندان بیرینی تشکیل ائدیر. آدسیز- سانسیز زحمتکش انسانلارین ذوق و ذکاسیندان یارانان و اونلارین دونیا گؤروشو، یاشاییشی، تجربه و آرزولارینی ترنم ائدن بو گؤزل اثرلر ، یوز ایللر ـ مین ایللر اوزونو، سینه لردن سینه لره کؤچه رک گؤزل لشمیش و یتکین لشمیشدیر. شاهلارین، خانلارین و اعیانلارین قصرلرینده یاشانان ادبیاتین عکسینه، یالتاقلیق، بوشبوغازلیق و ریاکارلیقدان اوزاق؛ خلقین اؤز دیلینده قورولان بو معنوی ثروت، اؤز گوزه للیگی و ضروری لیگی ایله اؤزونو یاشاتمیش و بیزیم زمانه میزه قدر گلیب چاتمیشدیر.
کئچن یوز ایللیک ده، دونیا مقیاسیندا شفاهی خلق ادبیاتی نمونه لرینین توپلانیلیب قوروندوغو دؤرده، ایراندا حکم سوره ن پهلوی لر رژیمی، آیری آیری یوللارلا آذربایجان خلقی نین بوتون ملی وارلیقین – او جمله دن شفاهی خلق ادبیاتینی- محو ائتمگه چالیشمیش دیر. شمالی (کئچمیش شوروی) آذربایجاندا فولکلور نمونه لرینین توپلاندیقی و اونلارین اساسیندا (کوراوغلو اوپراسی و … کیمی) دنیا شهرتلی اؤلمز اثرلر یاراندیقی دؤرده، ایراندا آذربایجان دیلینده اثرلر قدغن ائدیلمیش و نهایت شفاهی ادبیات نمونه لرینین – ناغیللارین- توپلانماسی و چاپینا مانع لر یارانمیشدیر. شمالی آذربایجاندا توپلانیب نشر ائدیلن آذربایجان فولکلور نمونه لری، خلق ادبیاتینین بؤیوک بیر حصه سینین قورونماسینا کمک ایتسه ده،- شبهه سیز- جنوب واریانتلاری، جنوبون اؤزونه مخصوص نمونه لری و هابئله نمونه لرین جنوب دیالکت- شیوه خصوصیتلرینی احتوا ائده بیلمه میشدی.
الیمیزده اولان معلوماتلار اساسیندا، معاصر تاریخده، ایران آذربایجانی خلق ادبیاتینی – و او جمله دن ناغیللاریمیزی ییغماقدا بیرینجی علمی آتدیملاری مشهور شرقشناس، سرگئی مارکویچ شاپشال (1876-1964) گؤتورموشدور. سان پطرزبورق دا آذربایجان و فارس دیلی اوخوموش شاپشال، مرتجع محمدعلی شاهین- هله ولیعهدلیک زمانیندان معلمی اولموش و اونون بوتون غدار حرکتلرینده اشتراک ائتمیشدیر. الی بلاواسطه ایران آزادیخواهلارینین قانینا باتمیش بو شخص، تبریزده یاشادیقی 7 ایل عرضینده، ناغیللار، تاپماجالار، آتالار سؤزلری، بایاتی، تصنیف لر و …. توپلامیش، ایراندان گئتدیکدن سونرا ایللر اوزونو اونلارین اوزه رینده ایشله میش و سونرالار 1933 نجی ایلده لهستان علملر آکادمیاسی شرقشناسلیق شعبه سی طرفیندن کراکو شهرینده آذربایجان دیلینده (لهستان الفباسیله) و لهستان دیلینده بیر مفصل مقدمه و سؤزلوک له نشر ائتمیشدیر. (1)
شاپشال دان سونراکی دؤرده، ایکینجی بؤیوک آتدیم آذربایجان ملی دموکراتیک حکومتی( 1324-1325) دؤرونده آتیلمیشدیر. افراطی فارس ملت چیلیگینی دولت ایدئولوژوسونا چئویره ن رژیمین ییخیلماسیندان سونرا، خلق ادبیاتیمیزی ییغیب نشر ائتمک میلی گوجلنسه ده، آنجاق ملی دموکراتیک حکومتین یارانماسی اونا گنیش میدان یارانمیشدیر. خلق حاکمیتی یارادان باشقا امکانلاردان علاوه، آذربایجان دموکرات فرقه سینین ارگانی اولان «آذربایجان» روزنامه سی اؤز صفحه لرینده خلق ادبیاتینا آیریجا یئر آییرمیشدیر. روزنامه نین تحریریه هیئتی امضاسی ایله اوخوجولاردان فولکلور نمونه لری توپلاییب، اونلارین آذربایجان روزنامه سینه گؤنده ریلمه سی خواهش ایدیلمیشدیر. (مثال ایچون 25 نجی نمره- 5 شنبه 11 مهر 1325 و سونراکی نمره لر). فرقه نین نشر ائتدیگی نشریاتدا خلق ادبیاتی نمونه لری آرا سیرا نشر ائدیلسه ده، گرگین سیاسی وضعیت، ارتجاعین دایانمادان یاراتدیقی توطئه لر و اؤلوم دیریم دعواسی؛ خلق ادبیاتینا لایقینجه وقت آییرماقا امکان وئرمه میشدیر. 25 نجی ایلین اورتالاریندان آتیلماقا باشلانان آتدیملار، سیاسی وضعیین آغیرلیقی و ارتجاعین حمله لری نتیجه سینده آردیجیل اولا بیلمه میش و خصوصیله ناغیللارا لازملی دقت ائدیلمه میشدیر.
آذربایجاندا دموکراتیک نهضتین مغلوبیتیندن سونرا کی دؤرده، حرکاتین یوکسلیش ایللرینده فولکلورا اوز گتیرنلردن بعضیلری (م.ع. فرزانه و … ) بو ایشی دوام ائتدیرسه ده، صمد بهرنگی و یولداشلاری نین آتدیقلاری آتدیملار ، ان اساس آتدیملار اولموشلار.
40- نجی ایللرده تبریزین ادبی- اجتماعی- سیاسی محیطینده یتیریلن «صمد بهرنگی محفلی»، او گونکو محیطین ایستکلرینی دوشونرکن، باشقا فعالیتلرله یاناشی، شفاهی خلق ادبیاتیمیزین توپلانماسینا دا جدی ماراق گؤسترمیشلر. بو محفلین تاثیری آلتیندا 40- نجی ایللردن باشلایاراق آذربایجان روشنفکرلری و آزادیخواهلاری آراسیندا فولکلورا ماراق گؤسترمگ و فولکلور نمونه لری توپلاماق بیر عنعنه یه دؤنموشدور. بحث ائدیلن دؤرده بو روشنفکرلرین و بو آزادیخواهلارین عمومیتله سول جبهه یه باغلیلیغی فاکتورونو نظرده دوتماقلا، دئمک اولار کی، خلق ادبیاتینی سئومه ک، خلقی سئومه ک کیمی معنالانیب و آذربایجان سولونون بیر مشخصه سی کیمی تثبیت ائدیلمیشدیر.
فولکلوروموزون اولدوقجا گؤزللیگی، اونون عالی ادبی- بدیعی کیفیتی بیر طرفدن، بو بشری ثروتی یارادان ملتین ازیلن ملی وارلیغینا مسئولیت حسی و عین حالدا یوخسول زحمتکش خلقین طالعینه باغلیلیق، صمد بهرنگی محفلینی شفاهی خلق ادبیاتینی توپلاماقا سوق ائتدیرمیشدیر. جامعه نین مادی نعمتلرین تامین ائدیب، اؤزی یوخسوللوقدا، سوادسیزلیقدا حیات سوره ن زحمتکشلره خدمت ائتمک ایچون معلم لیگی سئچن صمد و یولداشلاری، معلم چیلیگین یاراتدیغی موقعیتدن فولکلور توپلاماق ایشینده جدی فایدالانمیشلار. تبریز و اونا یاخین منطقه لردن توپلانان ناغیللار بو شعورلو فعالینین محصول لارینداندیرلار.
صمد بهرنگی و بهروز دهقانی، بایاتیلار، تاپماجالار- قوشماجالار و فولکلور مبنالی بیر نئچه اثرین نشرینه امکان تاپسالاردا، ییغدیقلاری ناغیللارا آنا دیللرینده- اوریژینال دیلده نشر امکانی تاپمامیشلار. اونلار شجاعت و عنادکارلیقلا اؤز ملی وارلیق و شخصیتلریندن دفاع ائده رک، یازیلاری آنا دیللرینده نشر ائتمگه موفق اولمادیقدا، بؤیوک یازیچی – دراماتورگ غلامحسین ساعدی و باشقالاری نین اصراری ایله، توپلانان ناغیللارین بیر حصه سینی فارس دیلینه چئویریب 1346 – نجی ایلده، «افسانه های آذربایجان» آدلی مجموعه ده نشر ائتمیشلر. ساعدی نین یازدیغینا گؤره، ناغیللارین آنا دیلینده یوخ، فارس دیلینده نشر ائدیلمه سی صمدین دوداقلارینا حتی بیر کیچیک سئوینج گولوشی بئله گتیره بیلمه دی. صمد و بهروز یازیلاری عنادلا اصلی دیلده چاپ ائتمگه جان آتسالاردا بو آرزویا چاتمادان دونیایه گؤز یومموش و اونلارین عشق و زحمتی ایله توپلانان مجموعه نین آذربایجان دیلینده کی اوریژینال متنیندن ده سون زمانلارا کیمی کیمسه نین خبری اولمامیشدیر.
«آذربایجان ناغیللاری» نین اوریژینال آذربایجان دیلینده گلیب الیمیزه چاتماسینی گؤرکملی دموکرات ادبیاتچی محمدعلی فرزانه یه بورجلویوق. فرزانه نین دئدیگینه گؤره، او، 1347 نجی ایلین یایینداکی تبریز سفرینده – صمدین اؤلوموندن آز اؤنجه، اونونلا گؤروشموش و صمد- ندنسه و هانسی خطردن احتیاط ائده رک- اؤز دستخطی ایله یازدیغی ناغیللاری اونا (فرزانه یه) وئرمک قصدینی دئمیش و سونرا داها آرتیق احتیاط کارلیقلا اونلاری بیر باشقا واسطه ایله تهرانا- فرزانه نین آدرسینه گؤندرمیشدی. 40 نجی ایللرین سونلاریندان ایران، خصوصا آذربایجاندا حکم سورن پلیسی حاکمیتین یاراتدیغی جنایتلر نتیجه سینده؛ یوزلر انسانین و یوزلر اثرین محو ائدیلدیگی کیمی، صمد و بهروزون ییغیب فرزانه یه تاپشیردیقلاری ناغیللاردا ایتیب باتمیشدیر.
1376 نجی ایلده مرحوم محمدعلی فرزانه آلماندا قوناق اولدوغو زامان، سئوینه رک ایتگین باغلامانین یئنی دن تاپیلدیغینین خبرینی و ناغیللاردان بیر نسخه منه وئریب و اونلاری نشر ائتمگی خواهش ائتمیشدیر. فرزانه نین دئدیکلرینه گؤره، او، باغلامانی صمددن آلدیغی زمان، یازیلارین گیزلی ساخلاماسینی بیر باشقا شخصدن خواهش ائتمیش و همان شخص سونرالار ناغیللارین ایتیب باتدیغینی سویله میشدیر. 30 ایل بو ماجرادن کئچدیکدن سونرا ناغیللار تاپیلیب و بیر داها فرزانه یه گئری قایتاریلمیشدیر.
صمدین خطی ایله 219 («خط دفتری» تقریبا A3 اندازه لی) صفحه ده یازیلان 43 ناغیل حقینده بیرینجی یازیلی معلومات 1376 نجی ایلده آلمانین کلن شهرینده نشر ائتدیگیمیز “آذربایجان سسی” ژورنالی نین 13-14 نجی نمره سینده « یک نویافته ارزشمند» آدلی یازی دا وئریلدی. س.تبریزی امضاسیله نشر اولان بو یازی دا ، من، ناغیللارین تاپیلدیغین و اونلارین نشره حاضرلانماسی خبرینی وئرمیشدیم. بونونلا بیر داها «آذربایجان سسی» مجله سینده وئردیگیمیز سؤزه قاییدیب، «آذربایجان ناغیللاری» مجموعه سینی نشر ائدیریک.
ال یازمانی، 39 ناغیلدان عبارت اولان «افسانه های آذربایجان» لا توتوشدورماقلا آیدین اولور کی اونلار ایکی مستقل مجموعه نی تشکیل ائدیر. یعنی 43 ناغیلدان عبارت الیازمانین آنجاق 21 ناغیلی، 18 آیری ناغیللا بیرلیکده فارس دیلینده نشر ائدیلمیش و قالان 22 ناغیل « افسانه های آذربایجان» دا دا وئریلمه میشدیر. بعضی حاشیه لر ایسه اونلارین سونرالار توپلاندیغینی ثبوت ائدیر. فارس دیلینده یاییلان ناغیللاردان 18 ناغیلین اوریژینالی دا الیمیزه گلیب چاتمامیشدیر.
ناغیللار عمومیتله تبریز و تبریزین اطرافینداکی منطقه لردن ـ صمد، بهروز و دوستلاری نین درس وئردیگی یئرلردن توپلانمیش و اولدوغو کیمی، تبریز لهجه سینده، «ادبی» لشدیرمه دن یازی یا کؤچورولموشدور. بو باخیمدان ناغیللارا ـ «آذربایجان ناغیللاریندان بیر نئچه سینین تبریز روایتلری» آدینین وئریلمه سی داها دقتلی اولاردی. دئمه لی ییک کی ناغیللاری مکتوبلاشدیرانلارین بو گوزل؛ فولکلورشناسلیق باخیمیندان اولدوقجا اهمیتلی ایشلری، عرب کؤکلی الفبانین امکانلاری ایله مشروط لاشمیشدیر. باشقا سؤزله دئسه ک، مثلا، لاتین کؤکلو الفبادا I و کریل الفباسیندا ? علامتلری ایله گؤستریلن سسین عرب الفباسیندا موجود اولماماسی، سؤزلرین اولدوغو کیمی یازیلماسینا مانع اولموشدور. (شاپشال لاتین ـ لهستان الفباسیندان استفاده ائتدیگی ایچون بو سسین گؤستریلمه وظیفه سینی یئرینه یئتیرمیش و بونونلا حتی آذربایحانین مختلف یئرلرینده کی دانیشیق شیوه لرینین فرقلرینی اوخوجویا گؤسترمه گه بئله موفق اولموشدور.)
بیر نئچه صفحه دن باشقا ناغیللارین هامیسی صمد بهرنگی نین خطی ایله یازیلسادا، اونلار صمد و بهروزون مشترک زحمتلرینین نتیجه سی دیر. فولکلور نمونه لری توپلاماقدا مسئولیت،دقت و قایغی کشلیک او ایکیسینین اوزه رینه دوشسه ده، باشقا یولداشلارین جدی یاردیمیندان دا فایدالانمیشلار. ناغیللاردان بیرینین (بارات ناغیلینین) آلتیندا «ضبط علیرضا» سؤزلری نین یازیلماسی، اونون انقلابچی شاعر علیرضا نابدل ـ اوختای ـ واسطه سیله «ضبط» ائدیلیب صمده وئریلمه سینی گؤستریر. بو و بیر نئچه آیری سؤز و جمله نین حاشیه لرده یازیلماسی بیر طرفدن ده الیازمانین هله چاپ ایچون حاضیرلانمادیغینی گؤسته ریر. بیر سیرا حاللاردا بعضی سؤزلرین یانلیش و یا آیری آیری یئرلرده فرقلی شکلده یازیلماسی دا بو ادعانی بیر داها ثبوت ائدیر.
ناغیللارین نشرینده آرا ـ سیرا بعضی املا دوزه لیشلریندن، هابئله بعضی سؤزلرین یازی فورماسینین واحدلشدیریلمه سیندن باشقا صمد و بهروزون یازیسیندا هئچ بیر دگیشیکلیک آپاریلمامیشدیر. ناغیللارین سیراسی، دیلی و قورولوشی، اولدوغو کیمی ـ دئیلدیگی کیمی ساخلانیلمیشدیر. الیازمادا، بعضی حاللاردا اونودولوب، قلمدن دوشن کلمه و یا حصه لر، ممکن قدر، «افسانه های آذربایحان» دان استفاده اولوناراق تکمیل لشدیریلمیشدیر. ناغیللار ، توپلاندیغی کیمی ـ تبریز لهجه سینده ـ نشر ائدیلسه ده، اونلاری عمومی آذربایحان ادبی دیلینده چاپ ائتدیرمک، بیر وظیفه کیمی فولکلور شناسلاریمیزین بوینونا دوشور.
کتابین سونونا صمدین الیازماسیندان بیر نئچه نمونه و هابیله سرگئی میرونویچ شاپشالین توپلادیغی ناغیللاردان بیری _ لهستان و جنوبی آذربایجان الفبالاریندا ـ ضمیمه اولاراق اوخوجولارا تقدیم ائدیلیر.
اثرین چاپ و ساتیشیندان اله گلن مادی گلیر، صمد بهرنگی و بهروز دهقانی نین ایراندا یاشایان بیر نئچه یولداش و مسلکداشی الی ایله، فولکلور نمونه لریمیزین توپلانیب یاییلماسی یولوندا صرف ائدیله جکدیر.
یئری گلمیشکن اونودولماز صمد بهرنگی و بهروز دهقانی دن یادگار قالان بئ ناغیللارین یاییلماسینی ممکن ائده ن مرحوم م. ع. فرزانه نین عزیز خاطره سینی آناراق، اثرین یاییلماسیندا منه یاخیندان یاردیم ائده ن عزیزلریم م. ع. حسینی و نشر «دنیای نو» ین مدیری اسماعیل رستمزاده یه اؤز منتدارلیقیمی بیلدیریرم.
سیروس مددی
آلمان ـ کؤلن شهری
آذر 1386 ـ دسامبر 2007
sirus_madadi@yahoo.de
—————————————————————————————————————–
(1) - شاپشالین تبریزدن توپلادیغی و سونرالار لهستانین کراکو شهرینده چاپ ائتدیردیگی «ایران آذربایجانی تورکلری نین خلق ادبیاتیندان نمونه لر» آدلی اثزین یاخین گله جکده نشر ائده جه ییک. 156 صفحه لیک بو کتاب، لهستان دیلینده مقدمه، نئچه ناغیل، بایاتی، تاپماجا، آتالار سؤزو ، دوببه لر، تصنیف و …. و اونلارین ترجمه سیندن عبارتدیر.
